به گزارش خبرنگار گروه اقتصادی پایگاه خبری تحلیلی«خبرنیمروز»، گاو سیستانی، یکی از نژادهای بومی و ارزشمند دام در منطقه سیستان و بلوچستان، نقشی مهم در زندگی اقتصادی و فرهنگی مردم این منطقه ایفا می‌کند. این گاو به‌خاطر مقاومت بالا در برابر شرایط سخت اقلیمی، توان تولید شیر و گوشت مناسب و تطابق با محیط خشک و نیمه‌خشک، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حفظ و حمایت از این نژاد بومی، می‌تواند به توسعه پایدار کشاورزی و دامداری در سیستان کمک کند و نقش مهمی در امنیت غذایی منطقه داشته باشد.
متأسفانه، به دلیل خشکسالیهای پی‌درپی و کاهش سطح آب تالاب هامون و رود هیرمند، شرایط زندگی گاو سیستانی به‌شدت تحت‌تأثیر قرار گرفته و این نژاد ارزشمند با مشکلات فراوانی روبرو شده است. این شرایط دشوار، دامداران منطقه را با چالش‌های جدی در تأمین علوفه و آب موردنیاز دام‌ها مواجه کرده و آینده گاو سیستان را در هاله‌ای از نگرانی قرار داده است.
البته سریال بومی «بادار» که در حال پخش از رسانه ملی است به زیبایی تصویرگر زندگی و مقاومت مردم سیستان و در بخشی از این فیلم، نقش گاو سیستان به‌عنوان یکی از نمادهای زندگی و اقتصاد محلی به نمایش گذاشته شده است. این گاو بومی که توانایی سازگاری با شرایط سخت اقلیمی را دارد، نه‌تنها منبع مهمی برای تأمین غذا و درآمد در منطقه است، بلکه نمادی از پیوند عمیق مردم سیستان با طبیعت و محیط‌زیست خود نیز محسوب می‌شود. نمایش این گاو در فیلم «بادار» باعث شده تا اهمیت حفظ و نگهداری این نژاد ارزشمند بیشتر در ذهن مخاطبان ماندگار شود.
.jpg)
کشف پیکره‌های سفالین و نقوش برجسته گاوهای کوهان‌دار شبیه به گاو سیستانی در محوطه تاریخی شهر سوخته با قدمتی افزون بر ۵ هزار سال گواه روشنی بر حضور و زیست این نژاد در کرانه‌های تمدن‌ساز هامون و هیرمند است. از دیرباز، از قدرت عظیم این گاو برای شخم‌زدن زمین‌های سخت و خشک سیستان استفاده می‌شده است. این یافته‌ها تأیید می‌کند که گاو سیستانی نقش‌محوری در زندگی روزمره و اقتصاد ساکنان آن تمدن کهن داشته و به‌عنوان عضوی اصلی در جامعه آن زمان شناخته می‌شده است.
گاو سیستانی، از دیرباز تاکنون، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تولید ثروت در منطقه سیستان ایفای نقش نموده است. استحکام و پایداری تمدن و هویت هر سرزمین، بر پایه شاخص‌های ثروت‌آفرین آن استوار است که در منطقه سیستان، تالاب هامون و نیزارهای آن به همراه نژاد گاو سیستانی، از مبانی اساسی ایجاد ثروت به شمار می‌آیند. این نژاد که به‌عنوان برترین گاوگوشتی ایران شناخته می‌شود، قادر است با حداقل هزینه، گوشت موردنیاز را تولید نماید.
.jpg)
پژوهشگاه زابل؛ سنگر حفظ ژن سیستانی
بابک نصرتی رئیس پژوهشگاه زابل در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «عصرهامون»، بیان کرد: گاو سیستانی؛ سرمایه‌ای تاریخی با قدمتی ۵ هزارساله در شرق ایران است که فقط یکنژاد دام نیست؛ بلکه یک میراث زنده تاریخی، فرهنگی و ژنتیکی است که داستان بقا، سخت‌کوشی و سازگاری مردم و طبیعت سیستان را در خود حمل می‌کند. حفظ آن، حفظ بخشی از هویت کهن ایران‌زمین است.
وی افزود: بر اساس شواهد باستان‌شناسی، گاو نژاد سیستانی یک نژاد تاریخی است که طی هزاران سال در منطقه سیستان تکامل‌یافته و تداوم پیدا کرده است. این حیوان به‌عنوان پتانسیلی ارزشمند، نقش کلیدی در بقا و توسعه تمدن در شرق ایران ایفا کرده است.
رئیس پژوهشگاه زابل تصریح کرد: با قطع جریان آب رودخانه هیرمند و خشکیدن دریاچه هامون (با وسعتی افزون بر ۵۰۰ هزار هکتار)، جمعیت گاو سیستانی که برای تغذیه از نیزارها و علوفه‌های خشکی این دریاچه تکامل‌یافته بود، به‌شدت کاهش‌یافته است و این جمعیت بیش از صدهزار رأس به تنها چند هزار رأس در منطقه رسیده است.
وی تأکید کرد: علاوه بر تهدید ناشی از خشکسالی، ورود تلقیح مصنوعی با اسپرم گاوهای اصیل خارجی و نژادهای وارداتی، اصالت ژنتیکی این نژاد بومی را نیز در معرض خطر قرار داده است و خوشبختانه، پژوهشگاه زابل و مرکز تحقیقات کشاورزی سیستان با جمع‌آوری و حفظ هسته‌های جمعیتی اصیل این نژاد، گام‌های مؤثری برای حفاظت از آن برداشته‌اند.
نصرتی ادامه داد: متأسفانه این نژاد ارزشمند به دلایلی مانند خشکسالیهای در منطقه هامون، فقر اقتصادی دامداران، ورود بی‌ضابطه نژادهای خارجی و دورگه گیری‌های غیراصولی در معرض خطر انقراض و کاهش شدید جمعیت قرار دارد.
وی افزود: گاو سیستانی به دلیل سازگاری تکاملی یافته با محیط خشن، داشتن ژن‌های مقاومت منحصربه‌فرد، ویژگی‌های تولیدمثلی قوی و ارزش برای برنامه‌های اصلاح نژاد آینده، یک ذخیره ژنی ملی و بین‌المللی به شمار می‌آید. حفظ این نژاد در واقع نوعی بیمه‌کردن آینده دامپروری در برابر تغییرات اقلیمی و حفظ تنوع زیستی ارزشمند کشور است.
.jpg)
حفظ ذخیرهٔ ژنتیکی ارزشمند گاو سیستانی توسط پژوهشگاه زابل
رئیس پژوهشگاه زابل خاطرنشان کرد: این نژاد یک ذخیره ژنتیکی ملی به شمار می‌رود. حفظ آن از انقراض، به معنای حفظ یک مجموعه ژنتیکی منحصربه‌فرد است که ممکن است در آینده برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی یا بهبود نژادهای دیگر موردنیاز باشد و پژوهشگاه زابل به دلیل موقعیت جغرافیایی و مسئولیت علمی خود در منطقه سیستان، یکی از پیش‌گامان اصلی در زمینه حفاظت از این نژاد بومی بوده است.
نصرتی تأکید کرد: پژوهشکده دام‌های خاص در دههٔ ۸۰ شمسی، با اجرای برنامه‌ای تخصصی، اقدام به جمع‌آوری گاوهای نژاد سیستانی از کرانه‌های دریاچه هامون نمود این مرکز تحقیقاتی توانسته است با پاسداری از اصالت نژادی، یک هستهٔ ارزشمند، اصیل و خالص از این گاوها ایجاد و از ورود هرگونه ناخالصی ژنتیکی به آن جلوگیری کند و بدین ترتیب، ذخیره‌ای ژنتیکی و بی‌نظیر از نژاد بومی گاو سیستانی حفظ شده است. به گفته مسئولان، حفاظت از اصالت ژنتیکی این نژاد را می‌توان مهم‌ترین وظیفهٔ پژوهشگاه زابل برشمرد.
وی افزود: بدون شک بزرگ‌ترین دستاورد، نجات نژاد گاو سیستانی از مرز انقراض در دهه‌های گذشته است. پژوهشگاه زابل با ایجاد مرکز حفظ ذخیره ژنتیکی، نقش کلیدی در ثبات و حتی افزایش جمعیت این نژاد ایفا کرده است و با تلاش‌های این پژوهشگاه و سایر نهادهای مرتبط، اهمیت ملی و بین‌المللی نژاد سیستانی به طور گسترده‌ای شناخته شده است و این نژاد به‌عنوان یک میراث ژنتیکی ملی به رسمیت شناخته می‌شود.
.jpg)
گاو سیستانی؛ نماد سازگاری با اقلیم سخت
رضا زابلی رئیس پژوهشکده دام‌های خاص در گفتگو با خبرنگار پایگاه خبری تحلیلی «عصرهامون»، بیان کرد: متأسفانه با قطع جریان آب رودخانه هیرمند و خشک‌شدن تالاب بین‌المللی هامون، بحرانی جدی برای پرورش گاو سیستانی ایجاد کرده است. این تالاب منبع اصلی تأمین خوراک دام در منطقه بوده و خشکی آن، زیست‌بوم و معیشت هزاران خانوار دامدار را با تهدید مواجه ساخته است.
وی افزود: پرورش‌دهندگان گاو سیستانی به دلیل کمبود شدید علوفه و خوراک دام، مجبور به فروش دام‌های خود شده‌اند که این امر موجب کاهش چشمگیر جمعیت این نژاد ارزشمند از بیش از صدهزار رأس به تنها چند هزار رأس شده است.
زابلی تأکید کرد: هم‌اکنون دامداران ساکن در حاشیه هامون علاوه بر مشکل کمبود خوراک، با چالش جدی تأمین آب آشامیدنی برای دام‌های خود نیز روبرو هستند. از سوی دیگر، نوسانات قیمت نهاده‌های دامی و افزایش کلی هزینه‌ها، فشار اقتصادی مضاعفی را به این جامعه وارد کرده است.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص افزود: ویژگی‌های ظاهری این نژاد دارای کوهان بزرگ، غبغب آویزان، گردنی کوتاه و پاهایی عضلانی است. شاخ این گاو بسیار کوچک است یا اصلاً شاخ ندارد و رنگ غالب آن سیاه است؛ البته رنگ‌های دیگری مانند خرمایی، ابلق و بور نیز در آن دیده می‌شود.
وی تصریح کرد: مهم‌ترین قابلیت این نژاد، توانایی منحصربه‌فرد آن در تغذیه از علوفه‌های خشکی و کم‌ارزش مانند کاه و نی است که برای نژادهای خارجی غیرقابل‌استفاده محسوب می‌شود. تکامل سیستم دهانی، پوزه، زبان و دستگاه گوارش، این دام را قادر ساخته تا تنها نژاد گاوی باشد که از نی تغذیه می‌کند. این ویژگی باعث شده هزینه‌های تولید گوشت در این نژاد به طور معناداری کاهش یابد و قیمت تمام‌شده محصول پایین‌تر باشد.
وی افزود: مقاومت قابل‌توجه این حیوان در برابر بیماری‌های شایع دامی مانند تب برفکی و انگل‌ها، از دیگر مزایای آن است. به‌گونه‌ای که در زمان شیوع بیماری، کمترین میزان ابتلا در گله‌های این نژاد گزارش می‌شود. همچنین، ویژگی‌های پوستی و وجود عضلات تکامل‌یافته در زیر پوست، به همراه لرزش‌های مداوم بدن، از نشستن حشرات موذی مانند مگس جلوگیری کرده و به کاهش بیماری‌های انگلی منجر می‌شود.
پرورش گاو سیستانی در مناطق کم‌آب و امنیت غذایی کشور
زابلی ادامه داد: باتوجه‌به مقاومت بالای این دام در برابر نوسانات دمایی و تغییرات اقلیمی، بدون آنکه کاهشی در سطح تولیدات آن مشاهده گردد، این دام قادر است در شرایط کنونی جهان – که با پدیدهٔ گرمایش زمین و تابستان‌های بسیار گرم مواجه است – این نوسانات را به‌سهولت تحمل نموده و از بروز زیان‌های اقتصادی کلان جلوگیری به عمل آورد. همچنین، با درنظرگرفتن عدم نیاز به تأسیسات و امکانات پرهزینه، هزینه‌های تولید به طور محسوسی کاهش می‌یابد؛ لذا، این دام می‌تواند به‌عنوان گزینه‌ای مناسب برای تولید گوشت در مناطق کم‌آب مورداستفاده قرار گیرد.
وی تأکید کرد: این نژاد در شرایط سخت، توانایی تولیدمثلی خود را به‌خوبی حفظ می‌کند و از صفات بارز دیگر این نژاد، مشکل‌زایمان کم یا اصطلاحاً «سخت‌زایی» بسیار نادر آن است. درحالی‌که در نژادهای تجاری، سخت‌زایی در نیمی از تولدها مشاهده می‌شود، این مشکل در نژاد بومی مذکور تقریباً وجود ندارد و به نظر می‌رسد این ویژگی‌های برجسته، این نژاد گاو بومی را به گزینه‌ای اقتصادی و کم‌هزینه برای دامداران تبدیل کرده است.
وی خاطرنشان کرد: مادران این نژاد از گوساله خود به‌خوبی مراقبت می‌کنند و میزان تلفات گوساله‌ها بسیار پایین است گاو سیستانی به دلیل توانایی زندگی در سخت‌ترین شرایط آب‌وهوایی (گرمای طاقت‌فرسا، کم‌آبی، طوفان‌های شن) به نماد مقاومت و استقامت مردم سیستان تبدیل شده است. این گاو یادآور این است که زندگی در این منطقه سخت اما ممکن است.
مشکلات دامداران پرورش‌دهنده گاو نژاد سیستانی
زابلی با اشاره به مشکلات دامداران منطقه سیستان و وضعیت خشکسالی در منطقه تأکید کرد: وضعیت نامناسب تأسیسات دامداری نیز بر دشواری‌های موجود افزوده است؛ به‌طوری‌که اغلب جایگاه‌ها و سازه‌های نگهداری گاو سیستانی در حال تخریب هستند و از استانداردهای لازم برخوردار نیستند.
وی افزود: کارشناسان و فعالان حوزه دامپزشکی و منابع طبیعی تأکید دارند که برای جلوگیری از انقراض این نژاد بومی و مقاوم، اعطای تسهیلات کم‌بهره، ارائه حمایت‌های بلاعوض برای بهسازی جایگاه‌های دامی، و تأمین آب و خوراک حمایتی از سوی نهادهای مربوطه ضروری است. حفظ گاو سیستانی که با شرایط اقلیمی سخت منطقه سازگاری یافته، نیازمند عزم ملی و اقدام فوری است.
چشم‌انداز هامون و گاو سیستانی
وی تصریح کرد: نژاد گاو سیستانی، تنها نژاد و حتی می‌توان گفت تنها گونه حیوانی است که می‌تواند از نیزارهای هامون تغذیه کند و جمعیت این نژاد در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ شمسی به حدود ۲۰۰ هزار رأس می‌رسید، اما اکنون این تعداد به چند هزار رأس کاهش‌یافته است. به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد تنها جمعیت اصیل آن در پژوهشکده دام‌های خاص پژوهشگاه زابل و مرکز تحقیقات سیستان نگهداری می‌شود.
امید به احیای هامون، نجات گاو سیستانی
زابلی تصریح کرد: همه امیدوار هستیم دریاچه هامون دوباره پرآب شود تا ده‌ها هزار دامدار و هامون‌نشین بتوانند بازگردند. کارشناسان دامپروری بر این باورند که این نژاد باید از گزند انقراض و آمیختگی‌های نژادی محفوظ بماند؛ چرا که اگر این نژاد از بین برود، دیگر دریاچه هامون و نیزارهای آن توانایی تولید خود را از دست خواهند داد، زیرا حیوانی که طی هزاره‌ها برای این اکوسیستم تکامل‌یافته، وجود نخواهد داشت.
وی ادامه داد: ما باید این نژاد را حفظ کنیم، همان‌گونه که در اندیشه حفظ خاک و آب این سرزمین هستیم. آرزو داریم روزی هامون ورجاوند پرآب و پر علوفه شود و گاو سیستانی در کرانه‌های آن بخرامد و سیستانیان شکوه گذشته هامون و سیستان را بار دیگر ببینند. امروز وظیفه ما حفظ اصالت این نژاد است.
آیا این نژاد برای سایر مناطق قابل‌توسعه است؟
زابلی تصریح کرد: کشور ما با برخورداری از چندین ده میلیون تن پسماند کشاورزی از صنایع نیشکر تا غلات، محصولات باغی و جالیزی که موادی باارزش غذایی کم و با سلولز بالا هستند و امکان مصرف توسط دام‌های تجاری را ندارند. پیشنهاد می‌شود با گسترش این نژاد در آن مناطق، از پتانسیل این دام برای تولید گوشت با هزینه کمتر و بهره‌برداری از پسماندهای کشاورزی و صنایع تبدیلی استفاده نمود. این اقدام می‌تواند کشور را از وابستگی به واردات گوشت نجات داده و هم‌زمان موجب توسعه اشتغال و تولید شود.
پیام ما به مردم سیستان و مسئولان
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص افزود: گاو سیستانی باقابلیت یک زایش سالیانه، به‌عنوان برترین نژاد گوشتی ایران شناخته می‌شود که گوشتی لذیذ و دارای بافت مرمری (ماربلینگ) تولید می‌کند. این ویژگی‌ها موجب بازارپسندی بسیار بالا و حضور پررنگ این محصول در بازارهای پایتخت با مشتریان خاص خود شده است. همچنین، به دلیل توانایی استفاده از خوراک‌های ارزان‌قیمت و مقاومت قابل‌توجه در برابر گرما و بیماری‌ها، هزینه‌های تولید گوشت در این نژاد کاهش می‌یابد.
وی ادامه داد: این دام با تولید روزانه حدود ۷ کیلوگرم شیر و درصد چربی بالای ۵ درصد، شیر مرغوب و باارزشی ارائه می‌دهد که منجر به تولید فرآورده‌هایی نظیر کره (مسکه سیستان) و روغن زرد توسط دامداران سیستانی می‌شود. به همین دلیل، گاو سیستانی به‌عنوان دامی با چربی شیر بالا شناخته می‌شود که شیر آن، با طعم و مزه متمایز ناشی از میزان بالای چربی و پروتئین، از ارزش غذایی مطلوبی برخوردار است.
اهمیت استراتژیک گاو سیستانی در امنیت غذایی
زابلی خطاب به مسئولین تأکید کرد: بر ماست که به‌عنوان ایرانیان، این سرمایه ملی را پاسداری کنیم؛ این ذخیره ژنتیکی ارزشمند که در طول هزاره‌ها در فلات شرق ایران تکامل‌یافته است را حفظ کرده و در مقام شاخصی ثروت‌ساز و توسعه‌آفرین، آن را گسترش دهیم. انتظار می‌رود مدیران کلان کشور با تدوین برنامه‌ریزی بلندمدت، از این پتانسیل برای ایجاد اشتغال و تحقق خودکفایی ملی بهره برده و آن را به‌عنوان شاخصی راهبردی و پشتیبان اقتصادی مورداستفاده قرار دهند. گاو سیستانی، ثروت سیستان و سرمایه ملی ایران است و منِ ایرانی، همان‌گونه که از خاک و آب میهنم پاسداری می‌کنم، موظف به حفظ و حراست از این میراث ارزشمند نیز هستم.
وی تأکید کرد: نفت، به‌عنوان یک منبع تجدیدناپذیر، روزی به پایان خواهد رسید. در مقابل، ذخایر ژنتیکی دام‌های بومی ایران، از جمله گاو سیستانی، به‌عنوان سرمایه‌هایی بی‌پایان و چشمه‌ساران جوشان ثروت ملی، عاملی کلیدی در انتقال قدرت و تأمین امنیت غذایی کشور محسوب می‌شوند.
رئیس پژوهشکده دام‌های خاص تصریح کرد: بر این اساس، ضروری است که آحاد جامعه و به‌ویژه مدیران و برنامه‌ریزان کلان، با تدوین و اجرای برنامه‌های جامع و بلندمدت، تمامی همت خویش را برای حفاظت، احیا و بهره‌وری بهینه از این ذخایر ارزشمند، به‌عنوان عواملی قدرت‌ساز و پشتیبان تولید ثروت و اشتغال‌زایی پایدار، به کار گیرند.
وی گفت: پژوهشگاه زابل نیز با بهره‌مندی از توان کارشناسی و تجارب ارزندهٔ خود، آماده است تا در کنار تمامی دلسوزان و علاقه‌مندان به پیشرفت و توسعهٔ متوازن ایران عزیز ایستاده و سهمی در این مسیر خطیر ایفا نماید.
گاو سیستانی نماد پیوند انسان، طبیعت و تاریخ در سیستان است؛ احیای آن، احیای امید، اشتغال، و شکوه گذشته این سرزمین خواهد بود.
انتهای خبر/
